Triết lý Âm Dương – Ngũ Hành trong nghệ thuật ẩm thực của người Việt Nam

Giới thiệu

Dinh dưỡng và ẩm thực luôn đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống con người. Nguyên tắc "có thực mới vực được đạo" đã được người xưa truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trong một số nhu cầu của con người, thực phẩm luôn đứng đầu. Mọi hành vi của con người đều liên quan đến ẩm thực: ăn uống, mặc, học, nói chuyện, sinh hoạt, vui chơi, ngủ nghỉ,... Nghệ thuật ẩm thực của người Việt Nam được xây dựng trên cơ sở của triết lý Âm Dương - Ngũ Hành, tạo nên những món ăn tinh tế và độc đáo.

Bảo đảm hài hòa âm dương của thức ăn

Trong ẩm thực, người Việt Nam đặc biệt chú trọng đến quan hệ biện chứng âm dương. Có ba mặt quan hệ mật thiết với nhau: đảm bảo hài hòa âm dương của thức ăn, đảm bảo sự quân bình âm dương trong cơ thể và đảm bảo sự cân bằng âm dương giữa con người và môi trường tự nhiên.

• Để tạo ra món ăn có sự cân bằng âm dương, người Việt phân biệt năm mức âm dương của thức ăn theo ngũ hành, bao gồm: Hàn, Nhiệt, Ôn, Lương, Bình. Khi chế biến thức ăn, phải tuân thủ luật âm dương bù trừ và chuyển hóa khi kết hợp các loại lương thực, thực phẩm, gia vị với nhau. Điều này đảm bảo rằng món ăn không chỉ thơm ngon mà còn có lợi cho sức khỏe. Ví dụ, rau răm là nhiệt (dương) được ăn với trứng lộn là hàn (âm), tạo ra một món ăn ngon và dễ tiêu hóa. Gừng, là một loại gia vị nhiệt (dương), khi được nấu kèm với cá, rau cải (thực phẩm có tính hàn) cũng tạo ra một món ăn thơm ngon.

• Đảm bảo sự quân bình âm dương trong cơ thể là một khía cạnh quan trọng trong ẩm thực. Người Việt Nam tin rằng mọi bệnh tật bắt nguồn từ sự mất cân bằng âm dương trong cơ thể. Thức ăn chính là "vị thuốc" để điều chỉnh sự mất cân bằng âm dương này và giúp cơ thể khỏi bệnh. Ví dụ, nếu người bệnh ốm do quá âm, cần ăn đồ ăn dương như đau bụng lạnh, uống nước gừng. Ngược lại, nếu người bệnh ốm do quá dương, cần ăn đồ ăn âm như bệnh kiết lị, ăn trứng gà rang với lá mơ.

• Đảm bảo sự quân bình âm dương giữa con người và môi trường là một quan niệm ẩm thực phổ biến trong người Việt Nam. Người Việt Nam ăn uống theo vùng khí hậu và theo mùa. Chẳng hạn, vào mùa hè nóng, nên ăn các loại thực phẩm mát, có nước, có vị chua để giải nhiệt. Trong khi đó, vào mùa đông lạnh, nên ăn các loại thức ăn khô, nhiều mỡ để tạo nhiệt.

Triết lý Âm Dương - Ngũ Hành trong các loại đồ uống và thuốc lá

Triết lý Âm Dương - Ngũ Hành cũng được thể hiện trong các loại đồ uống và thuốc lá của người Việt Nam.

• Người Việt Nam có tục ăn trầu cau. Cây cau vươn cao là biểu tượng của trời (dương), vôi đá là biểu tượng của đất (âm), còn dây trầu không mọc từ đất quấn quít quanh thân cây cau là biểu tượng cho sự trung gian hòa hợp. Tục lệ ăn trầu cau chứa đựng cả triết lý âm dương và tam tài.

• Hút thuốc lào cũng là một ví dụ cho triết lý Âm Dương - Ngũ Hành. Lửa (hỏa) đốt thuốc ở trên được rít, kéo xuống gặp nước (thủy), khói thuốc (dương) đi qua nước (âm) được lọc bớt chất độc hại và tạo ra tiếng kêu, đến miệng người hút thấm vào từng tế bào cơ thể, tạo nên trạng thái lâng lâng.

Các quan niệm khác trong ẩm thực người Việt Nam

• Trong bữa ăn, người Việt Nam xưa không uống bia hay "rượu Tây". Thức ăn Việt Nam phải kết hợp với rượu Việt Nam nấu từ gạo nếp mới ngon. Khi uống rượu, người ta thường đốt một bình hương trầm thơm, mặc áo the và khăn đóng trên sập gụ, trước mặt là một đĩa thức ăn ngon, rượu được rót ra chén hạt mít hay chén mắt trâu. Khi ăn uống, họ vừa thưởng thức, vừa bàn chuyện văn thơ và thế sự. Đây là cách ăn uống tao nhã và tinh tế.

• Người Việt Nam cũng có quan niệm "ăn trông nồi, ngồi trông hướng". Khi ăn uống, họ không nên ăn quá nhanh hoặc chậm quá, không nên ăn quá nhiều hoặc ít quá. Họ cũng không nên ăn hết hoặc không ăn còn. Điều này cho thấy sự tôn trọng chủ nhà và mức độ lịch sự khi ăn. Họ cũng để lại một ít thức ăn trong đĩa để thể hiện sự không tham ăn.

• Trong ẩm thực, người Việt Nam không chỉ biết ăn hợp với thời tiết và mùa vụ, mà còn biết chọn đúng bộ phận có giá trị nhất để ăn. Họ cũng chú trọng chọn đúng trạng thái thực phẩm có giá trị như tôm nấu sống, bống để ươn hoặc cơm chín tới, cải vồng non, gà ghẹ ổ. Đồng thời, họ cũng biết chọn những thức ăn đang ở dạng âm dương cân bằng, giàu chất dinh dưỡng như trứng lộn, giá, nhộng, đuông, cốm,...

Trên đây chỉ là một phần nhỏ trong nghệ thuật ẩm thực của người Việt Nam. Tuy nhiên, qua bản viết này, người đọc có thể cảm nhận được phần nào sự tinh tế và khả năng tổng hợp của người Việt trong ẩm thực. Đây là một phần quan trọng của truyền thống văn hóa dân tộc và là điều đáng tự hào.