Cây mắc mật, còn được gọi là hồng bì núi hay củ khỉ, dương tùng (danh pháp hai phần: Clausena indica) là một loài cây có hoa thuộc họ Cửu lý hương. Từ “mắc mật” là tiếng Tày-Nùng và có thể dịch thành “quả ngọt”.
Cây mắc mật thường sinh sống ở chân núi đá vôi, đặc biệt là ở độ cao dưới 1.000m. Một số ít cây cũng mọc trên sườn núi đá và sườn đồi. Cây này thích hợp với điều kiện khí hậu ôn hoà, nhiệt độ trung bình từ 20-23°C trong năm và lượng mưa hàng năm trung bình trên 1500mm.
Mắc mật là loại cây gỗ nhỏ, chiều cao trung bình dưới 12m, thường có cành phân cành thấp. Lá non có màu xanh nhạt, có lông rải rác nhưng sau đó trở nên nhẵn. Vỏ thân cây màu xám đen có một số nốt sần.
Quả mắc mật có hình dạng giống cầu và có đường kính từ 9-13mm. Khi chín, quả có màu trắng trong và thường chứa 1-2 hạt. Mắc mật ra hoa vào tháng 4-5 và quả chín vào tháng 7-8. Ở giai đoạn quả còn non, quả có màu xanh đậm và trên vỏ có túi tinh dầu, nhẵn bóng. Mắc mật là tên gọi theo tiếng Tày, Nùng, và tạm hiểu là quả ngọt. Vào mùa này, trong những ngày chợ phiên, mắc mật được bày bán nhiều. Những chùm mắc mật nhìn lỉnh kỉnh và tươi rói. Quả to được bằng đầu ngón tay cái, còn quả nhỏ chừng như ngón tay út. Cả quả mắc mật nào cũng tròn căng. Lớp vỏ màu vàng nhạt, trong suốt, có những đường gân mỏng mảnh giống như sợi chỉ. Chỉ với cái nhìn đầu tiên, đã thấy hấp dẫn.
Hiếm có loại quả nào lại có mùi thơm đặc biệt như mắc mật. Hương thơm đó rất đặc trưng và chỉ có ở miền núi cao. Khi cầm chùm quả mắc mật trên tay, mùi thơm thoang thoảng, quyến rũ. Nhắm một quả, đưa lên miệng và nhẹ nhàng cắn. Nước quả từ từ ứa ra từ lớp cùi trắng, đặc và trong như thạch. Vị ngọt thanh, chua chua, và một chút gai góc khiến bạn hài lòng, thích thú.
Vị ngọt chua thanh thanh kết hợp với hương thơm dịu dàng và hơi cay mang lại cảm giác thú vị trên đầu lưỡi. Thật là một trải nghiệm thú vị. Trong ngày chợ phiên, mọi người đều mua mắc mật về. Một phần để cho trẻ nhỏ thưởng thức, phần còn lại để nấu với các món ăn. Mắc mật có thể được sử dụng để kho cá, kho thịt, hay ninh chân giò... Thật là kỳ lạ khi cùng một loại cá, thịt, chân giò nhưng khi có mắc mật nấu chung, món ăn lại ngon tuyệt. Cá không còn mùi tanh mà thay vào đó là hương vị ngọt ngào. Thịt thơm phức. Đặc biệt là khi nấu chân giò cùng với mắc mật, món ăn không quá béo và cũng không gây ngán.
Cho đến nay, chúng ta chỉ biết đến tác dụng của lá mắc mật khi sử dụng làm gia vị cho các món ăn như thịt quay lá mắc mật, cá kho mắc mật... Tuy nhiên, chúng ta còn chưa biết rõ về những tác dụng của lá mắc mật trong việc hỗ trợ cho sức khỏe mà có lẽ không nhiều người biết đến.
